Nấm Linh Chi (tiếng Anh: Lingzhi mushroom) có tên khoa học là Ganoderma Lucidum, [Leyss ex Fr] – Kart, viết theo kiểu phiên âm Trung Hoa là Lingzhi hay Lingchih, tên Nhật Bản là Reishi. Xem thêm bài viết: “Làm rõ nghĩa lại Linh Chi là gì?”
Linh Chi có rất nhiều loài khác nhau , là một loại nấm thuộc bộ đa khổng (polyporaceae), thường mọc trên những cây mục. Nấm Linh Chi còn có những tên khác như Tiên thảo, Nấm trường thọ, Vạn niên nhung. Lưu ý, trong hệ thống phân loại 5 giới sinh vật hiện tại (Giới Khởi sinh, Giới Nguyên sinh, Giới Nấm, Giới Thực vật, Giới Động vật) – Hoa Kỳ thì phân thành 6 giới, Linh Chi thuộc Giới Nấm, không phải là Giới Thực vật.
1 – Lịch sử và huyền thoại:
Ngoại sử chép rằng trong một tiệc tân niên đãi các sứ thần ngoại quốc, Từ Hi thái hậu nhà Thanh đã tổ chức một bữa ăn gồm tổng cộng 365 món, kéo dài bảy ngày đêm, mỗi ngày có một món đặc biệt. Bảy món cho bảy ngày trong đó có Linh Chi. Bữa tiệc kéo dài từ sáng mồng một đến mồng bảy tháng giêng. Những món ăn đãi thực khách dĩ nhiên là cầu kỳ không phải chỉ vì bào chế công phu mà còn cả tìm tòi, săn bắt hay nuôi dưỡng rất kỹ lưỡng. Thế nhưng Linh Chi là cái gì mà được đưa lên hàng đầu trong danh sách của thực đơn 365 món? Phải chăng đó là những cái nấm màu đen sì, bóng nhẫy mà chúng ta vẫn thấy người ta để hàng rổ trong các tiệm thuốc bắc? Lẽ đâu Linh Chi lại dễ dàng đến thế.
Không, chính loại nấm đó tên gọi Linh Chi, là dược thảo đứng đầu trong Thần Nông Bản Thảo Kinh. Bản Thảo Kinh tên nguyên thủy là Thần Nông Bản Thảo Kinh, được hình thành vào khoảng cuối đời Đông Hán, là của người sau thác danh họ Thần Nông sáng tác. Tác phẩm này tập hợp những kinh nghiệm về dược vật từ đời Hán trở về trước, tất cả 365 loại, trong đó thực vật chiếm đa số (252 vị), kế là động vật (67 vị) và sau cùng là khoáng thạch (46 vị) và có thể coi là cuốn sách về dược học đầu tiên của Trung Hoa. Cuốn kinh này chia các vị thuốc ra làm ba loại, thượng, trung và hạ phẩm. Linh Chi là dược loại đứng đầu của thượng phẩm, trên cả nhân sâm, là một dược thảo được xem là kỳ diệu, có rất nhiều hiệu năng, dùng lâu không hại, có thể giúp người ta diên niên trường thọ. Thời trước chỉ có vua chúa và vương hầu biết tới chứ người bình dân thì chỉ nghe mà không mấy khi được gặp.
Cây nấm đó còn mang nhiều huyền thoại còn lạ lùng hơn cả nhân sâm. Người ta bảo rằng nấm này chỉ mọc tại những khu rừng hoang vu, vào thời điểm nhất định, mà không phải là người có duyên phận lớn thì không gặp được. Những khối ngọc tạc theo hình chiếc nấm này gọi là ngọc như ý, tượng trưng cho sống lâu, ta thấy nơi tay các tiên ông trong tranh cổ.
Thời xưa người ta chỉ có thể tìm thấy nấm trong rừng, trên những núi cao chứ không cách gì gây giống được. Có sách lại nói là Linh Chi chỉ tìm thấy ở phía tây núi Thái Hàng. Chính vì thế mà cây nấm này càng mang nhiều truyện thần kỳ. Trong truyện Bạch Xà tinh, Linh Chi có tác dụng cải tử hoàn sinh, làm cho người chết có thể sống lại được. Vì thế người ta còn gọi là Linh Chi thảo nên nhiều tác giả đã cho rằng đây là một loại cây cỏ. Thực ra, Linh Chi là một loại nấm.
Trong thiên nhiên, nấm này thường chỉ có nơi rừng rậm, ít ánh sáng và độ ẩm cao. Những cây thường có Linh Chi là cây mận, dẻ (pasania), và guercus serrata. Tuy nhiên trong hàng vạn cây già, chỉ có độ hai ba cây có Linh Chi. Vì thế nấm này rất hiếm trong dạng thiên nhiên. Hơn thế nữa, nấm tìm được thường không mấy khi nguyên vẹn mà hay bị sâu bọ cắn nát. Vỏ ngoài của Linh Chi rất cứng, nên việc nẩy mầm càng thêm khó khăn và việc tìm được cây nấm trở thành huyền thoại. Khi may mắn kiếm được, người ta thường phải dấu cả người thân và coi như một gia bảo. Mỗi khi kiếm được loại nấm này, cả vùng đó mở hội ăn mừng và lập tức loại dược thảo quí dược này được đem tiến cung. Linh Chi càng huyền bí khi người ta còn đặt cho nó cái tên Vạn Niên Linh Chi, cho rằng ai ăn được nó sẽ trường sinh bất tử.
Linh Chi đã được biết từ nhiều ngàn năm trước. Tần Thủy Hoàng muốn kiếm những cây nấm này nên sai đạo sĩ Từ Phúc đem 1500 đồng nam, 1500 đồng nữ dong thuyền ra Đông Hải tìm thuốc trường sinh. Phái đoàn đó ra đi mà không thấy trở về, không biết vì mất tích ngoài biển cả hay vì không kiếm ra nên sợ không dám về phục mệnh. Có thuyết cho rằng họ đã định cư trên quần đảo Phù Tang và là tổ tiên của người Nhật hiện nay. Trong lịch sử không biết bao nhiêu người đã tìm cách gây giống và trồng loại nấm này nhưng đều thất bại. Mãi tới năm 1971, hai nhà bác học người Nhật tên là Yukio Naoi và Zenzaburo Kasai, giáo sư của phân khoa nông nghiệp, đại học Kyoto mới thành công trong việc gây giống và người ta mới sản xuất được vị thuốc này một cách qui mô. Từ đó Linh Chi được trồng và sử dụng trong việc bào chế thành dược liệu hoặc sử dụng như một loại thực phẩm chứ không chỉ là huyền thoại.
2 – Khoa học hiện đại:
Có nhiều công trình nghiên cứu trên thế giới đã định danh được các hoạt chất và xác định tác dụng dược lý của nấm Linh Chi như: Germanium, acid ganoderic, acid ganodermic, acid oleic, ganodosteron, ganoderans, adenosin, beta-D-glucan, (đặc biệt trong nấm Linh Chi, có hàm lượng germanium cao hơn trong nhân sâm đến 5 – 8 lần). Các nhà khoa học Việt Nam tìm thấy trong nấm Linh Chi có chứa 21 nguyên tố vi lượng cần thiết cho sự vận hành và chuyển hóa của cơ thể như: đồng, sắt, kalium, magnesium, natrium, calcium.
Ngày nay, người ta biết trong nấm Linh Chi có germanium giúp tế bào hấp thụ oxy tốt hơn; polysaccharit làm tăng sự miễn dịch trong cơ thể, làm mạnh gan, diệt tế bào ung thư; acid ganodermic chống dị ứng, chống viêm.
* Chúng tôi – Linh Chi Khang Nam – sẽ giới thiệu nhiều hơn về các nghiên cứu khoa học liên quan đến nấm Linh Chi trên hệ thống website này (www.linhchikhangnam.com) – nhằm cung cấp đến quý vị bạn đọc nhiều thông tin bổ ích và toàn diện hơn về ngành nấm nói chung và nấm Linh Chi nói riêng!
3 – Y học Cổ truyền:
Nấm Linh Chi là một dược liệu mà con người từ xa xưa đã biết dùng làm thuốc. Linh Chi có nhiều hình dạng khác biệt, có cái hình nấm nhưng mũ nấm không tròn mà nhăn nheo, có thứ giống như trái thận, có thứ lại hình giống như sừng hươu. Theo Y học Cổ truyền nói chung, nấm Linh Chi có vị nhạt, tính ấm, có tác dụng tư bổ cường tráng, bổ can chí, an thần, tăng trí nhớ, giải độc, chống lão hóa.
– Trong “Thần Nông Bản Thảo Kinh” xếp Linh Chi vào loại siêu thượng phẩm. Theo Thần Nông Bản Thảo có 6 loại Linh Chi, mỗi loại có một công năng đặc biệt:
+ Thanh chi (xanh) vị toan bình, giúp cho mắt sáng, bổ can khí, giúp cho an thần, nhân thứ, dùng lâu sẽ thân thể nhẹ nhàng, thoải mái.
+ Xích chi (đỏ), vị đắng, chủ vị, ích tâm khí, tăng trí tuệ.
+ Hắc chi (đen) ích thận khí, khiến cho đầu óc tinh tường.
+ Bạch chi (trắng) ích phế khí, làm cho trí nhớ dai.
+ Hoàng chi (vàng) ích tì khí, an thần, trung hòa.
+ Tử chi (tím đỏ) bảo thần, ích tinh, làm cứng gân cốt, da tươi đẹp.
Cả sáu loại đều có công năng giúp người ta thân thể khinh linh, tiêu sái, trẻ mãi không già, trường thọ.
– Trong “Bản Thảo Cương Mục” của Lý Thời Trân viết là “dùng lâu, người nhẹ nhàng, không già, sống lâu như thần tiên”.
Nói chung, Linh Chi bổ đủ ngũ tạng, nhưng mỗi loại bổ một khác. Tuy nhiên những biện biệt trong Thần Nông Bản Thảo xem ra chỉ thuần lý, dựa trên ngũ hành, ngũ sắc để luận hơn là được thử nghiệm thực tế. Màu xanh thuộc mộc, chủ can nên thanh chi bổ gan, màu trắng thuộc kim, chủ phế nên bạch chi bổ phổi, màu đen thuộc thủy, chủ thận nên bổ thận, màu vàng thuộc thổ, chủ tì vị nên bổ tì. Những tác dụng và hậu quả đều do hệ luận đó mà ra.
Gần đây khi tìm được cách gây giống, những khoa học gia Nhật Bản chứng minh được rằng những cây nấm màu sắc khác nhau không phải vì khác loại mà chỉ vì môi trường và điều kiện sinh hoạt khác nhau. Thay đổi điều kiện người ta có thể có được đủ sáu loại từ cùng một giống.
4 – Phân nhóm hiện tại:
Có 2 nhóm lớn trong thiên nhiên là: Cổ Linh Chi và Linh Chi.
– Cổ Linh Chi:
Tên khoa học: Ganoderma applanatum (Pers) Past; Cổ Linh Chi có hàng chục loài khác nhau. Là các loài nấm gỗ không cuống (hoặc cuống rất ngắn) có nhiều tầng (mỗi năm thụ tầng lại phát triển thêm một lớp mới chồng lên). Mũ nấm hình quạt, màu từ nâu xám đến đen sẫm, mặt trên sù sì thô ráp. Nấm rất cứng (cứng như gỗ lim nên còn gọi là nấm lim).
Chúng sống ký sinh và hoại sinh trên cây gỗ trong nhiều năm (đến khi cây chết thì nấm cũng chết). Vì vậy các nhà bảo vệ thực vật xếp Cổ Linh Chi vào nhóm các tác nhân gây hại cây rừng, cần khống chế *(Điều này hiện nay cần xem xét lại, xin xem thêm tại đây). Cổ Linh Chi mọc hoang từ đồng bằng đến miền núi ở khắp nơi trên thế giới. Trong rừng rậm, độ ẩm cao, cây to thì nấm phát triển mạnh, tán lớn. Ở Việt Nam đã phát hiện trong rừng sâu Tây Nguyên có những cây nấm Cổ Linh Chi lớn, có cây tán rộng tới hơn 1 mét, nặng hơn 40kg.
– Linh Chi:
Là các loài nấm gỗ mọc hoang ở những vùng núi cao và lạnh ở các tỉnh Tứ Xuyên, Quảng Tây, Quảng Ðông (Trung Quốc). Nấm có cuống, cuống nấm có màu (mỗi loài có một màu riêng như nâu, đỏ vàng, đỏ cam). Thụ tầng màu trắng ngà hoặc màu vàng. Mũ nấm có nhiều hình dạng, phổ biến là hình thận, hình tròn. Mặt trên bóng. Nấm hơi cứng và dai. Về tên khoa học và phân loại như đã giới thiệu chung phần trên. Hiện nay, các sản phẩm Linh Chi trồng nhân tạo chủ yếu được chọn lọc và thuần giống từ nhóm Linh Chi trong tự nhiên này.
* Khuyến cáo: Không nên dùng nấm Linh Chi xuất xứ từ thiên nhiên vì không đảm bảo các các hàm lượng khuẩn độc hại trong mức an toàn do sự ô nhiễm môi trường tự nhiên hiện nay và cả nguồn gốc các loại cây gỗ mà nấm mọc lên – nấm có khả năng bị hấp thụ độc tố nếu mọc lên từ loại cây gỗ có chứa độc tố. Đồng thời, vì người Việt Nam gọi là nấm Linh Chi chỉ chung cho Họ Ganodermataceae gồm 316 loại hoặc hơn nên dễ nhầm lẫn tác dụng lẫn tác hại với nhau.
5 – Vai trò trong chuỗi sinh thái:
Tuy nhiên phần chúng ta nhìn thấy ở cây nấm chỉ là bộ phận nổi, vì chính cây nấm là phần nằm ngầm trong thớ gỗ, có tên khuẩn ti thể (mycelium), là những đường dây chằng chịt, giống như rễ cây có nhiệm vụ hút chất bổ nuôi thân. Và khi nào điều kiện còn thuận tiện, phần ngầm này tiếp tục phát triển và nẩy ra những cánh nấm. Những cây nấm này là một bộ phận tái biến chế (recyclers) quan trọng trong thiên nhiên vì nó làm gia tăng tiến trình hủ nát của thảo mộc, góp một phần quan trọng vào môi trường chúng ta đang sống. Những cây cỏ sẽ biến thành mùn nuôi sống các cây khác. Không có những cây nấm, thế giới sẽ chỉ là một bãi rác khổng lồ, chất đầy những vật liệu chết, mà phải mất một thời gian rất lâu mới tiêu hoại đi được.
Tóm lại, nấm Linh Chi nói riêng và hệ sinh thái ngành Nấm nói chung có nhiều công dụng và tác dụng đối với con người và thiên nhiên mà hiện tại các nhà khoa học vẫn còn tiếp tục nghiên cứu tìm hiểu. Thực tế trên thế giới hiện tại, ngành nấm vẫn còn là một ngành rất sơ khai và chứa đựng nhiều bí ẩn chưa được khám phá!
* Bài viết nghiên cứu và tham khảo từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau.
– Linh Chi Khang Nam
